УЛАХ ЛАРНИ. Посиделки
Глубокой осенью и долгими зимними вечерами молодежь
исстари собиралась на посиделки — олах*. Олах проводили в домах, где временно
отсутствовали старшие, или у какой-нибудь одинокой старушки.
На посиделки девушки приходили с работой: вязали, пряли, вышивали. Позже
подходили парни. Каждый из них стремился сесть рядом с той, которая была по
душе. Если таковой не было, ребята садились на пол.
Именно на посиделках парни и девушки присматривались друг к другу,
выбирали себе будущих супругов.
Олах одновременно мог проходить на нескольких улицах, не очень многочисленными
группами. Многочисленными посиделки бывали тогда, когда в них участвовала
гостевая девушка (ларма хĕр). Часто девушки, чтобы не отвлекаться и успеть
приготовить пряжу или приданое до весны, уезжали к родственникам в соседние
деревни. Дома они должны были заниматься повседневной работой, а в гостях на
уход за скотиной, уборку, стирку и т.д. не отвлекались. Парни, узнав про ларма
хĕр, стремились попасть на посиделки с ее участием, чтобы увидеть
гостью.
На посиделках рассказывали всякие небылицы, сказки, загадывали загадки,
пели песни. Угощали друг друга семечками, орехами. Никогда раньше не баловались
спиртным (если только хозяйка угостит домашним пивом), вели себя скромно. По
мере того, как девушки заканчивали запланированную норму работы, начинали
играть в разные игры, в перерывах между играми плясали. Посиделки в некоторых
селениях длились за полночь, но в основном всегда до 12 ночи расходились по
домам (д. Магазейная).
Посиделки в Моргаушском районе, как и во всей Чувашии, прекратились в
50—60 годы XX века, вытеснились молодежными вечерами, киносеансами, дискотеками
в клубах, да и необходимость ткать, прясть исчезла. Но песни и игры, которые
исполнялись на посиделках, еще сохранились в памяти народа.
* * *
Качча кайман хĕрсем,
çамрăк каччăсем пухăнса пĕр-пĕр килте улах
ларнă. Хĕрсем кĕнчеле арланă, çумра каччăсем
ларнă. Кайран пуç чикмелле, кам çапнине пĕлмелле
вылянă. Вăйă хыççăн килсене
таврăннă.
Чемей сали, М.И. Волкова (1915) каласа панинчен.
Пĕр пўрте каçхине пĕтĕм
ял хĕрĕ пуçтарăнать, ал ĕç тăвать. Кам кĕнчеле
арлать, кам çип пĕтĕрет, кам çăпата тăвать,
кам тĕрĕ тĕрлет. Ĕçле-ĕçле юрăсем
шăрантараççĕ. Каччисем килеççĕ те
хăйсем юратнă хĕрсем çумне кĕрсе
лараççĕ, çипписене туртса илеççĕ
те пытараççĕ, хĕрĕсем каялла туртса илме
тăрăшаççĕ. Алпа ал перĕнсен те вăтанса
каяççĕ. Улахра çывăрса кайсан (уйрăмах
каччăсем) сўс татса илсе, сурчăкпа йăваласа
çывăракан çине çыпăçтарса
хураççĕ, пичĕсене кăмрăкпа хуратса
яраççĕ. Эх, кулаççĕ вара. Ташланă
чух çак такмаксене калаççĕ:
Мăн, мăн мулахай,
Мăн мулахай сулахай.
Çўлти серки çўç
вити,
Ула-чăла упăшки.
Пришел патне, пир патне.
Ачи лайăх, ямшăкра,
Çав Иванах каймалла.
Уйкас Хачăк ялĕ, А.И. Колесникова
(1925) каласа панинчен.
Улаха чи малтан хĕрсем анчах пухăннă:
арланă, çыхнă. Кайран каччисем пынă, килĕштернĕ
хĕрсем çумне ларма тăрăшнă. Хĕр
çитменнисем урайне выртнă. Унтан юрланă, вылянă:
пуç чикмелле, шăрпăк валеçмелле. Купăс каласа
ташланă. Кайран мăшăрăн-мăшăрăн киле
саланнă.
Улах ларнă чухне краççын çук пулсан юман чĕрсе
типĕтнĕ те çавна çунтарнă.
Çĕмĕртлĕх Чемей ялĕ, А.А.
Андреева (1910) каласа панинчен.
Хĕллехи вăрăм
каçсенче хĕрсем авалтанпах улах ларнă. Асатте-асаннесен
ырă йăлисене Треньккă тăрăхĕнчи
çамрăксем те тытса пынă, 1950-мĕш çулсенче те вĕсем
улаха пуçтарăннă. Улах ларма ытларах пĕччен
пурăнакан карчăксем е хăшĕн те пулсан килте ашшĕ-амăшĕ
çуккисем патне пухăннă. Вăл вăхăтра
электричество çути пулман, краççын лампипе усă
курнă. Краççын çути вăйлăрах ўктĕр
тесе кил хуçи улах хĕрĕсем пуçтарăниччен
лампăн тĕкĕрне тасатса хатĕрленĕ. Каçалапа,
хăйă çутсассăн, хĕрсем пухăнма
пуçланă. Улах каçне хĕрсем ахаль ларса ирттермен,
хăйсемпе пĕрле ал ĕçĕ илсе килнĕ. Кам
кăнчала, йĕке, кам çип чĕрки, кам тĕрĕ тĕрлемелли
илнĕ. Ĕç хатĕрĕсене вĕсем пытарса,
ăçта кайнине çынсем ан курччăр тесе асăрханса илсе
çитернĕ. Каччăсене улах ăçта ларнине пĕлтермен.
Чўрече каррисене тачăрах карнă. Пĕр-пĕринпе
калаçкаласа хĕрсем ĕçе пикеннĕ. Çип пĕтĕрмелли
ĕçсене Сурхуриччен пĕтерме тăрăшнă, мĕншĕн
тесен çуркуннеччен пир тĕртсе пĕтермелле пулнă. Йĕке
лайăх çаврăнтăр тесе йĕке вĕçне тимĕр
ункă тăхăнтартнă.
Каччăсем хĕрсене шыраса кашни кил чўречинчен пăхса
тухнă. Пĕр икĕ-виçĕ сехетрен вĕсем улах
ларнă киле тупнă. Каччăсем хĕрсене ĕçлеме
пулăшнă: е çип çăмхине тытса ларнă, е пĕрле
пĕтĕрнĕ. Çамрăксем эрех ĕçмен, хăш
чухне кăна кил хуçи сăра ĕçтерме пултарнă.
Каччăсем ытларах вăрă чиксе килнĕ.
Вăл вăхăтра тăхăнмалли лайăхах пулман.
Çавăнпа та каччăсемшĕн салтак тумĕ чи пахи
шутланнă. Халь кăна салтакран килнĕ каччăсене уйрăмах
хытă пăхнă, вĕсем мĕн курса ирттерни çинчен, тĕнчери
паллă хыпарсене каласа панине итленĕ.
Кăшт вăхăт иртсен хĕрсем юрă юрлама
пуçланă. Чăвашла та, вырăсла та юрланă. Чи
лайăх юрлакан хĕр юрă пуçлаканни пулнă.
Юрласан-юрласан вăйăсем вылянă. Ытларах чĕн пиçиххипе
çапмалла, алăпа çапмалла, çĕрĕ памалла
вылянă. Çак вăйăсем вăхăтĕнче
каччăсемпе хĕрсем пĕр-пĕрне хăйсен туйăмĕсене:
юратнине, килĕштернине е кĕвĕçнине — систернĕ.
Пĕр-пĕрне тупмалли юмахсем каланă. Тупсăмне пĕлейменнисене
«сутса янă» е «качча панă», «авлантарнă».
Çавăн пекех тĕрлĕрен хăрушă япаласем
çинчен нумай калаçнă: хĕрт-сурт, тимĕр тылă
çинчен... ăçта та пулсан ача вилли тупни, ача
пăрахнă чухне хĕрсем вилни çинчен сăмах пулнă.
Çак калавсем хыççăн хĕрсем киле кайма та
хăранă. Сăмах-юмах пĕтсе çитсессĕн, 10—11
сехетсенче, йĕке шăхăрни кăна илтĕнме
пуçланă. Çур çĕр çитиччен нихçан
та улах ларман. Ирех ĕçе каймалла, кăмака хутмалла т.ыт.те
пулнă.
Ялти куштан каччăсене улах ларнине никам та систермен, пытанса
ларнă. Вĕсем вара улах вырăнне çамрăксем саланма
пуçласан килсе çитнĕ е пачах та тупайман.
Мăкаçей
ялĕ, Г.М. Димитриевран (1945) Т.В. Ермолаева çырса илнĕ.
