Уявсемпе ÇыхĂннĂ йĂла-ЙЕРКЕ Праздничные обряды

СУрхУри. Рождество

Сорхори (сурхури) — старинный праздник. Отмечался он в период зимнего солнцестояния, когда день начинал прибывать. Во время празднования Сорхори проводились обряды, которые должны были, по верованию наших предков, обеспечить их благополучие, хороший урожай и приплод скота в новом году.

Со временем  чувашский Сорхори совпал с христианским Рождеством­ (7 января). Но древние языческие обряды, обычаи празднования его, переплетясь с христианскими, сохранились до сих пор.

К празднику готовились заранее, варили пиво, припасали орехи, семечки (тыквенные и подсолнуховые). В день Сорхори пекли пироги и обязательно пирог с горохом, жарили предварительно размоченный горох.

Праздник обычно начинали дети. В старину, когда всю одежду шили из домотканого холста, для чего в каждом хозяйстве выращивали лен и коноплю, во многих селениях бытовало поверье, что если в Сорхори дети на санках скатятся с самой высокой и длинной горки, то лен и конопля в новом наступающем году вырастут особенно высокими. Поэтому взрослые, разбудив рано утром детей, отправляли их кататься (д.Сятракасы).

Повсеместно, собираясь группами, дети в этот день подворно обходили деревню, поздравляли с праздником. Заходя во двор, они запевали песню о том, что наступило Сорхори, и что, если хозяева не дадут им пирога, овца сломает ногу, если дадут — нога срастется и т.д. Хозяева встречали радушно, угощали пирогами, обсыпали детей орехами, семечками, жареным горохом. Поступали так, чтоб год был благополучным. До сих пор считается, что если детей в этот праздник плохо принять, то скотина не будет плодиться.

И взрослые в этот день ходили в гости, угощали друг друга орехами, горохом, пирогами со словами: «Пусть скотина будет плодовитой, как стручок гороха; упитанной, тучной, как размоченный горох; выносливой, как жареный». В Сорхори примечают, кто первым придет в гости: если это мужчина или мальчик, значит, корова принесет бычка; если женщина или девочка — то телку. Первого гостя обязательно стараются усадить на подушку. При этом гость должен сидеть спокойно, смирно, так как существует поверье, что если этого не делать, то курица не будет высиживать цыплят. Следят и за погодой: если в Сорхори идет снег, значит, год будет урожайным, уродится хороший урожай орехов.

Но особенно весело проводит Сорхори молодежь. Еще не очень давно она собиралась группами, ходила по родным, поздравляла с праздником, пела, плясала. Вместе с нею ходили и дети, смотрели, как молодежь веселится. По вечерам устраивали специальные посиделки хĕр сăри. Собирали муку, крупу, солод, хмель, кто что может. Арендовали у какой-нибудь одинокой старушки дом. Здесь девушки варили пиво, пекли пироги. А вечером в этом доме собиралась молодежь. Как и полагается на посиделках, сначала девушки занимались рукоделием, затем приходили парни, и начиналось веселье: пели, плясали, устраивали различные игры, гадания. Так проходила неделя (7—13 января).

Особенно пророческими считались гадания в новогоднюю ночь (по старому стилю с 13 на 14 января). Именно в этот вечер во многих селениях устраивались хĕр сăри. Всех участников посиделок волновало, как же устроится их жизнь в наступающем году. Способов предугадать судьбу было много, некоторые сохранились и бытуют до сих пор.

· Наиболее распространенным было сорăх тытни (ловля овец). Ближе к полуночи участники посиделок идут в овчарню, ловят овец за задние ноги и перевязывают ленточками. Утром смотрят, кто какую овцу поймал: овца белой масти означает, что будущий супруг (супруга) будет светлым (блондином), черной масти — темным, серой — старым. Если овца оказывается кривой на один глаз, значит, и супруга окажется кривой или инвалидом.

· На пол в избе раскладывают много разных предметов, в одну тарелку наливают воду, открывают лаз в подпол. Затем идут в сарай, ловят кур, заносят их в избу, пускают на пол и следят, как они себя ведут. Если курица спокойно расхаживает по избе, не боится, значит и будущий супруг хозяйки курицы окажется спокойным, рассудительным. Если птица мечется по избе, пытается взлететь — суженый будет взбалмошным. А если, не дай бог, курица прыгнет  в подпол — супруг умрет скоро после замужества. По тому, к чему курица подойдет первой и что клюнет, судят также о том, каким будет будущий супруг: деньги, хлеб, зерно указывают на богатого мужа, уголь, зола — бедного, зерка­-ло — щеголя, ножницы — портного, бумага — чиновника, топор, молоток — плотника и т.д. Если курица выпьет воду — и супруг будет пьющим. Птица перешагнет через веник — девушка выйдет замуж далеко, за лес.

Замечают и то, какую курицу поймали: однолетка означает, что супруг будет молодым, а пойманный петух говорит о том, что девушка выйдет замуж за военного.

· Привязывают двух куриц к друг другу за хвосты и наблюдают, кто кого перетянет, потянет за собой. Считается, что хозяйка более сильной курицы в наступающем году выйдет замуж (д. Шомиково).

· Через ворота кидают валенки или сапоги. В какую сторону указывает носок — с той стороны будет жених (невеста).

В старину кидали лапоть и смотрели, как он упадет: вниз подошвой — жить будет, перевернется — умрет (д. Шашкары). В Кюрегасях следили, как «поведут себя» оборы: если они развязывались, распрямлялись и ложились по доро­­ге — хозяйка лаптей в наступающем году выйдет замуж, если не распрямлялись — с замужеством придется подождать.

· С целью узнать, с какой стороны будет невеста (жених), в д. Большие Шептаки поднимают бастрык (пуслăх), ставят и отпускают. В какую сторону упадет — с той стороны будет невеста (жених).

· Парни на голову надевают ведро и выходят в заранее открытые ворота. Выйдешь не задевая — в наступающем году женишься, заденешь — еще будешь долго ходить холостым (д. Шомиково).

· Выходят на улицу, подходят к забору, обхватывают доски руками. Затем считают доски в обхвате (вариант: считают доски между столбами), приговаривая: «михĕ (мешок), шăналăк (полог для прикрытия зерна), голяк» (вариант: без этого слова). Если забор в обхвате закончится на доске «шăна­лăк» — супруг будет богатым, «михĕ» — средним, «голяк» — бедным (д. Шомиково).

· Ходят на гумно, ртом из копны достают солому, заносят в избу. В избе смотрят, есть ли в колосках зерна. Если есть, значит супруг будет богатым, если нет — бедным.

· Парни из амбара заносят горсть зерна и раскладывают попарно. Парные зерна означают женитьбу в наступающем году.

· В полночь горсть ячменя, овса сеют в горшок и сразу ложатся спать. Говорят, что во сне суженый (суженая) придет звать на жатву.

· Перед сном берут в рот три крупинки соли, надеясь, что во сне суженая (суженый) напоит водой.

Так в разных играх, гаданиях встречают Новый год, и наступает святочная неделя — святки — çоĕткĕ* (çветке) çўрени. На этой неделе, с 14 до 19 января, по деревне, по домам ходят ряженые (çветке). Роль çоĕткĕ первоначально сводилась к изгнанию злых духов из деревни. Поэтому ряженые ходили с кнутом и имитировали битье. И сейчас так считают, верят, что звон церковного колокола в Крещение изгоняет зло с земли, воды, а из домов его могут изгнать только ряженые.

Рядятся кто во что может. Чаще всего в вывороченную шубу, изображают цыган, медведей и т.д. В других селениях наряжаются в свадебные одежды (д. Большие Шептаки). Группа ходит по деревне с песнями и плясками, днем — по улице, вечером — по домам. На лица надевают маски, чтобы никто не узнал. У каждой группы есть гармонист и свой вожак, который носит с собой большой посох для защиты от любопытных. Многие встречают çоĕткĕ радушно, угощают, а другие и на порог не пускают, полагая, что вместе с ними ходят злые духи. Поэтому уверены, что накануне Крещения тот, кто рядился, обязательно должен искупаться в проруби, чтобы очиститься. Верующие рисуют на окнах и дверях крестики, защищая свой дом от зла. В некоторых деревнях для очищения считают недостаточным купание в проруби. Например, в д. Шатьмапоси полагают, что участник çоеткĕ, чтобы полностью очиститься от скверны, нанесенной нечистой силой при ее изгнании, до Троицы должен увидеть семь жеребят и двенадцать раз искупаться в пруду.

После Крещения ряженые уже не появляются на улице, новогодний цикл праздников заканчивается.

 

Сурхури кун, январĕн 7-мĕшĕнче, мăйăр çинĕ, пăрçа кукăлĕ, икерчĕ пĕçернĕ, сăра вĕретнĕ. Пĕр-пĕрин патне хăнана çўренĕ.

Январĕн 13—18-мĕш кунĕсенче çветке чупнă. Тĕрлĕрен тăхăнса, купăс каласа килсем тăрăх çўренĕ.

Сурхури-Кĕркури,

Сурăхсем путек туччăр-и?

Хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и?

Арăмсем ача туччăр-и?

Кашмаш ялĕ, М.В.Сурикова (1916) каласа панинчен.

На Рождество ходили по домам, поздравляли друг друга с праздником, в доме разбрасывали орехи, а детишки их собирали. В ночь на Рождество ходили в церковь.

Если в Рождество идет снег, то год будет урожайным и уродятся орехи.

д. Шешкары, записано со слов Е.П. Мартьяновой (1910).

Сурхури умĕн йĕтес туртнă, сурхури вăхăтĕнче вара йĕтес эрех-сăри ĕçнĕ, кукăль çинĕ. Купăспа ташланă-юрланă. Кивĕ Çĕн çул каç пўрте чăхсем  тытса кĕртнĕ. Тĕрлĕ çĕре, урайне шăпăр, шыв, тырă, укçа, тĕкĕр, çăкăр хурса тухаттăмăр. Хĕр чăхха ирĕке ярать, пулас упăшки мĕнле çын пулассине чăх мĕне пырса такканинчен пĕлеттĕмĕр. Енчен те чăх шăпăр урлă каçса кайсан, хĕр инçете, вăрман урлă качча каяссине, шыв пырса сăхсан — пулас упăшка эрех ĕçме юратакан çын, тĕкĕре таккасан — каччă капăр та чипер пуласса, тырă, укçа, çăкăр сăхсан — пур çĕре, пуян çĕре качча каясса пĕлтерет.

Апчар ялĕ, Л.В. Федорова (1929) каласа панинчен.

Сурхури уявне хĕрсемпе каччăсем пуçтарăнса, купăс каласа ялта хăйсен тăванĕсем патне кĕрсе çўренĕ, кил хуçисем сăра-эрехпе, янтăланă мăйăрпа çамрăксене сăйланă, нумайăшĕ пăрçа, пан улми, купăста куклисемпе хăналанă. Вĕт-шакăр ачасем пухăнса каччăсем, хĕрсем юрласа ташланине курса çўренĕ.

Сурхури, Сурхури,

Сурăхсем путек тăваççĕ,

Хĕрсем ача тăваççĕ.

Пире кукăль çитермесен

Сурăхсем хĕсĕр юлаççĕ, —

тесе юрланă çамрăксем.

Çапла вара, Сурхури уявĕ пĕр эрнене пынă. Ваттисем пускилсемпе пу­хăнса Сурхури уявланă.

Килес-и, килес мар-и?

Килес-и, килес мар-и?

Эпĕ килесшĕн кулянмастăп,

Анчах килет тессĕн туйăнать.

 

Ĕçес-и, ĕçес мар-и?

Ĕçес-и, ĕçес мар-и?

Эпĕ ĕçесшĕн кулянмастăп,

Анчах ĕçет тессĕн туйăнать.

Кивĕ Çĕн çул çитсессĕн хĕрсем, каччăсем пухăнса юмăç пăхнă. Урайне тем те пĕр лартса тултарнă. Чăхсем тытса кĕрсе вĕсене урайне янă. Шыв сыпсан — упăшки эрех ĕçекен пулать, тырă сăхсан — пуян, тĕкĕр — капăрланса çўрекен, укçа — пуян каччă, хут — кантурта ĕçлекен, пуртă, мăлатук сăх­сан — платник пулать тенĕ. Урам алăкĕ урлă çăпата ывăтнă. Кантри чăсăлса çул çинелле выртсан — кăçал çав хĕр ача качча каясса пĕлтернĕ.

Çĕнĕ çул хыççăн Кăшарни çитнĕ, çамрăксем пухăнса çветке пулса ки­лĕрен киле çўренĕ, ташласа юрланă. Кил хуçисем ачасене урайне мăйăр-пăрçа сапса панă, йăва çитернĕ.

Кĕрекаç ялĕ, Е.Е. Семеновăран (1928) Н.М. Александрова çырса илнĕ.

Сурхури, Сурхури терĕмĕр,

Сурхури çитсе иртсе кайрĕ.

Сурхури иртмеç, ĕмĕр иртет,

Ой, тантăшăм, хĕр тантăшăм.

Шатракасси ялĕ, М.К. Романовăран (1924) çырса илнĕ.

Çĕнĕ çул иртсен Христос çуралнине паллă тунă. Типĕ тытнă хыççăн кашни килтех аш-пăш апат-çимĕçĕ пĕçернĕ, сăра ĕçнĕ, кĕркуннех хатĕрлесе хунă мăйăра çинĕ. Кăнтăр иртсен чиркўрен тухсан кашни хăйсен тăванĕсемпе пуçтарăнса килтен киле çитнĕ, пĕр кунта çитмесен тепĕр кунне пуçтарăннă. Çапла эрне хушши пĕр-пĕринпе хутшăннă. Çамрăксем вара хĕр сăри ирттернĕ.

Январĕн 13—18-мĕш кунĕсенче çветке чупнă. Çамрăксем кĕрĕксене та­вăрса тĕрлĕрен тăхăнса (маскисене хăйсем тунă) килсем тăрăх çўренĕ. Январĕн 19-мĕшĕнче çветкăсем пулман, вăл кун вакă касса шыва кĕнĕ.

Кĕрекаç ялĕ, М.Ф.Лебедевăран (1935) Н.М. Александрова çырса илнĕ.

Сурхури каç юмăç пăхнă. Пуслăх тăратсан, вăл ăçталла ўкет — çав еннелле хĕр качча каяссине пĕлтерет тенĕ.

Кивĕ Çĕн çулран пуçласа Кăшальняччен çветке çўренĕ. Шап-шурă кĕпесем тăхăнса, сурпансем сырса, амасем çакса, хитре çи-пуç тăхăнса, анчах питсене картласа. Питсене пăхма тăрсан — кăтартман, çветкĕсен начальникĕ çветкесен хутне кĕнĕ. Кăнтăрла урамра, каçсенче килĕрен ташласа çўресе.

Кăшальни кун халăх чиркĕве кайса турă шывĕ илсе килнĕ.

Шаптак ялĕ, М.И. Волкова (1915) каласа панинчен.

Сурхури кун ачасене урайне мăйăр сапса панă. Каччăсем килрен киле çитсе юрăсем юрланă, савăннă. Сурхурипе Кăшальни хушшинче çветке пулса, тем те пĕр тăхăнса, купăс каласа килĕрен çўренĕ. Кăшальни çитсен çветкере çўренисен пурин те çырмара вакка кĕмелле пулнă.

Çĕмĕртлĕх Чемей ялĕ, А.А. Андреева (1910) каласа панинчен.

Сурхури яланах январĕн 7-мĕшĕнче пулать. Çав кун Иисус Христос Турă çуралнă тенĕ.

Ĕлĕкрех çынсем пĕтĕм çи-пуçа сўс-кантăртан тунă. Кантăр вăрăм çитĕнтĕр тесе ачасене ирех çунашкапа çўллĕ те вăрăм тăвайккине ярăнма янă. Выльăх-чĕрлĕх йышлă пултăр тесе пăрçа, шĕшкĕ мăйăрĕ çитернĕ. Мăшăрлă çынсем пухăнса ĕçкĕсем тунă. Ĕçкĕсенче эрехне питĕ сахал, сăрине юратсах ĕçнĕ. Виçĕ чĕрĕк кĕрекен кĕленче (кунта хура кĕленче теççĕ) эреке пўрт тулли халăха хăналама çитнĕ. Каччăсемпе хĕрсем ĕçке çўремен, мăшăрланиччен эреке сыпса пăхман.

Сурхури, Кĕркури,

Кĕркури кутне кĕл сапас,

Арăм кутне шу сапас,

Пĕрле шăнса ларччĕр-и.

Сурхури, Сурхури,

Сурăх ури тытар-и,

Сурăх ури пулмасан та

Хĕр ури те юрĕ-ха.

Сурхури, Кĕркури,

Пăрçа сапас урайне.

Сурăхĕсем хури, шурри

Йĕкĕреш пулччăр картара.

Тыр-пул ăнса пултăр тесе

Пăрçа кукли пĕçернĕ,

Пĕтĕм тăван пĕрле пулса

Турра пуççапса çинĕ.

Кантăр вăрăм пултăр тесе

Вăрăм тăвайкки çинчен

Ир пуçласа тĕттĕмчен

Ача-пăча сасси татăлман.

Сурхури, Сурхури,

Хĕрсем мăйăр пуçтараç.

Ывăлсем те мăйăршăн

Хĕрĕсене хăвалаç.

Сурхури, Кĕркури,

Ваççа хĕрĕ Варвари.

Кĕтĕмĕр, тухрăмăр,

Тўмми, çухи латти çук.

Çатракасси ялĕ, Т.Т. Донскова (1926)

çырса панă.

Сурхури ачи услам çу та,

Сив çу пулас сасси пур.

Те пулать вăл, те пулмасть,

Эпир ăна пĕлместпĕр.

Кăмаки вĕри пултăр-и,

Кукăлĕ çунса кайтăр-и,

Пички шăтăк пултăр-и те,

Сăри юхса кайтăр-и.

Хунтăкасси ялĕ, С.И. Иванова

(1956) çырса панă.

Ме, ме сурхури

Çулталăкра пĕрре килет?

Юрлăр, юрлăр, ачасем.

Кукăль парас сасси пур.

Парать-и, памасть-и?

Парать! Парать! Ан хăрăр!

Пилĕк пўрни пĕр çемьен,

Икĕ куçĕ куклишĕн,

Хăрах тути сăрашăн.

Пĕр çырмара çĕрĕк каска,

Йĕри-тавра çырли пур,

Пиçни тесе кайрăм та,

Ентри пичи лаç çинче

Пăрна-пăрна кукку атать,

Пирĕн çавнашкал атас çук.

Турай сали, 1896 ç. И. Николаев çырса

илнĕ. ЧПГĂИ ĂА. I уйр. 30 т. 468 с.

Истори сĕмлĕхне кĕрсе кайсан сурхури чăвашсен пит авалхи уявĕ пулни курăнать. «Сурхури» сăмах икĕ пĕлтерĕшпе çыхăннă: «сур» (сура) «шыв» тенине пĕлтернĕ. Сур турри (шыв турри) — Сурăм. «Хур» — инкек, кўренў. «Сурхури» ăнлавра сывлăх пултăр, сур-хур кайтăр тесе сунни пур. Сур-хур хăвалама çылăхсăр чунсене, ачасене, хутшăнтарнă. Вĕсемпе ăшă кăмăллă пулма, вĕсене кучченеç пама тивнĕ. Çамрăксем юмăç ярасси, çветке пуласси каярахпа, чăвашсене тĕне кĕртсен тин, пуçланнă.

Хальхи вăхăтра ку уяв (кăрлачăн 7-мĕшĕ) христиансен раштав праçникĕпе çыхăннă.

Сурхури кунĕсенче ача-пăча ушкăнпа килĕрен киле çўренине ас­­­­тăватăп-ха. Пĕр-пĕр киле пырса кĕреттĕмĕр те юрă юрлаттăмăр:

Ах, кинеми, кинеми,

Çитрĕ акă Сурхури.

Пире кукăль памасан

Сурăх ури хуçăлтăр!

Пире кукăль парсассăн

Сурăх ури сыпăнтăр...

Кил хуçисем сурхури ачисене урайне мăйăр е шўтерсе ăшаланă пăрçа сапса параççĕ. Ачасем тупăшсах пуçтараççĕ. Унсăр пуçне кукăль, хĕвел­çаврăнăш вăрри, мăн хăяр (кавăн) вăрри çитереççĕ.

Çамрăксем Сурхури каç юмăç пăхаççĕ. Юмăç пăхасси Янасал тата Апаш енче кăрлачăн 14-мĕшне хирĕç Кивĕ Çĕнĕ çул каçĕнче ытларах пулнă. Çак Сурхури кунĕнчен пуçласа Кăшальняччен (кăрлачăн 19-мĕшĕччен) çамрăк сем çветкесем пулса килĕрен киле çўренĕ. Хăш çынсем вĕсене лайăх кĕтсе илетчĕç, питлĕх çапса е купăс каласа ташлататчĕç, теприсем вара турчкапа та хăвалатчĕç.

Сурхури кун чи малтан килнĕ çынна çитар çине лартатчĕç, унсăрăн чăх пусма лармасть тетчĕç. Лараканĕн ним хускалмасăр лармалла теççĕ. Пĕрремĕш килекен çын арçын е арçын ача пулсан çав çул ĕне мăкăр тăвать, хĕрарăм е хĕр ача пулсан — тына.

Сурхури кун пăрçа кукли пĕçереççĕ. Сурхури умĕн шўтернĕ пăрçана кăмакана куршакпа лартаççĕ. Пиçсе тухсан тукмакпа тĕвеççĕ, тăвар, çу хушаççĕ, пуçлă сухан ăшаласа яраççĕ. Тепĕр кунне ирхине ирех йўçĕтнĕ чустапа пысăк кукăльсем туса кăмакана хываççĕ.

Сурхури йăлисем паянхи кунчченех сыхланса юлнă, пĕтĕмпех ĕлĕкхи пек мар пулсан та.

 

                        

Назад        Содержание        Вперед