30 октября 2020 г.
«Çак ялта пурнăçа вăтанса ирттерет.п»
«Тăлăхăн Турри тăххăр», — калать ăслă чăвашăмăр. Çав вăхăтрах халăхра: «Тăлăхăн хырăмĕ тăххăр», — тени те анлă сарăлнă. Патăрьел районĕнчи Алманчăра пурăнакан 71 çулти Петр Киргизовпа курса чуна уçса калаçнă хыççăн ваттисен çак сăмахĕсем пушшех шухăша ячĕç.
Виçĕ çул — тăм пÿртре
«Шăпа пĕрешкел килмест çав. Манăн вăл саççим урăх. Çак ялта пурнăçа вăтанса ирттеретĕп. Вы-ляса, кулса ÿсеймерĕм. Шкултан килсенех ĕçлемеллеччĕ. Анне чирлетчĕ. Аппа, анне тата эпĕ — виççĕн пурăнаттăмăр», — çапла пуçларĕ калаçăва Петр Иванович. Унăн хушма ят та пур-мĕн. «Немец», — теççĕ ăна. «Пĕчĕк чухне вылянă вăхăтра нимĕç çинчен интереслĕ сăмах каланă та шкулта çав ята ман çума çыпăçтарчĕç. Анне — хресчен çемйинчен. Кукаçи 1927 çулта колхоз йĕркелекенĕсенчен пĕри пулнă. Вĕсем «Ырлăха» колхоз тунă. Каярахпа ăна колхоз председателĕнче ĕçлеме шаннă. Аннепе пĕртăван аппăшĕ пурччĕ. Кукка Тăван çĕршывăн Аслă вăрçинчен таврăнман. Анне Александра Тенюшова Алманчă шкулне «5» паллăсемпе пĕтерсен Шăмалакри гимназире пĕлĕвне ÿстернĕ. Унтан вĕренсе тухичченех ăна пуян çын ачи вăрласа кайнă. Ăна кукаçи каялла илсе килнĕ. Анчах хĕрне тепре вăрланă. Анне çапла арăм пулса тăнă, урăх вĕренеймен. Çĕнĕ çемьере ачасем çуралнă. 1933 çулта Машук аппа çут тĕнчене килнĕ, 1936 çулта — Коля тете, 1938 çулта — Алюш тете, 1941-мĕшĕнче — Лидия аппа. Лидя тесе чĕнеттĕм ăна. Вăл çуралнă кун, çурла уйăхĕн 5-мĕшĕнче, анне мăшăрĕ фронтра пуç хуни çинчен хыпар илнĕ. Тăватă ачана ÿстерме, паллах, йывăр пулнă. Юрать, ăна колхозран пулăшнă. Çăкăр пĕçерекенре тăрăшнă вăл. Канаша тырă вырнаçтарма та янă ăна. Анне алă ĕçне маçтăрччĕ. Пир тĕртетчĕ, çыхатчĕ, çĕлетчĕ… Тĕрĕссипе, унăн тума пĕлмен ĕç çукчĕ. Ялта тăватă бригада пулнă. Анне тырă алланă. Колхозра сумлă, хисеплĕ çын пулнă вăл. Аппа 1958 çулта качча кайрĕ. 1957 çулта Алюш тетене салтака илчĕç. Алюш тете тĕреклĕ, вăйлă çынччĕ. Шкулта лайăх паллăсемпе кăна вĕреннĕ. 1954 çулхи пĕр кунхине кăнтăрла çитеспе пирĕн кÿршĕсен пушар тухнă. Ачасем çăмарта пĕçерме тытăннă та… Эпĕ выляма пускиле каçнăччĕ. Ун чухне пиллĕкри ача пулнă. Пăхатăп та — пирĕн крыльца çунать, лупас тивсе илнĕ. Алюш тете — экзаменра. Пĕтĕм ял сÿс тăвать. Халăх унта ĕçлет. Ялта вара «хĕрлĕ автан» ташлать. Ун чухне хальхи пек телефонпа пĕлтерме çук — 5 кил пĕр харăс çунса кайрĕ. Çав шутра — пирĕн пÿрт те. Хамăр çурт çуннине кăтартман мана… Унтан 5 кил çырмара кирпĕч çапса тăм пÿрт лартрăмăр, çавăнта виçĕ çул пурăнтăмăр. Аннен пир станокĕ те унтах ларатчĕ. Пÿртре çавăрăнма та çукчĕ. Лидя сĕтел çинче çывăратчĕ. Эпир аннепе кăмака çинче хуп турттараттăмăр. Пĕчĕк çеç пăлтăр пурччĕ. Качака усраттăмăр. Каярахпа вăрман пачĕç те — пÿрт лартрăмăр. 1957 çулта кĕтĕмĕр унта», — калаçăва сыпăнтарчĕ Петр Иванович.
Кĕтÿçре çÿренĕшĕн — 24 пăт тырă
Петр Киргизов каласа кăтартнă тăрăх, кÿршĕре питĕ кăра çилĕллĕ арçын пурăннă. Арăмне те, амăшне те хĕненĕ вăл. Хĕрарăмĕсем пĕр- пĕрне элекленĕ. Çапла алă çĕклемелли тупăнсах тăнă. Пĕррехинче, уйрăмах вăйлă кăшкăрашнă чухне, ывăлĕ амăшне çÿçĕнчен çатăрласа ярса тытнă. Сĕтĕрсе çÿресе тапа- тапа хĕненĕ. Çынсем урамра ларнă, пыма хăранă. Яштака та çÿллĕ кĕлеткеллĕ Александра Ивановна шикленсе тăман, хĕрарăма пырса ыталанă. «Мĕн тăватăн эсĕ? Вĕлеретĕн вĕт аннÿне, вĕçерт», — ятланă арçынна. Кÿршĕ хĕрарăмĕ тарса çăлăннă. Лешĕ çилĕпе Александра Киргизовăна пĕтĕм вăйран туртса çапнă… Ун хыççăн Александра Ивановна айванланнă. «Колхозра та йывăр ĕç тăватчĕ. Тырă алланă çĕрте тăрмашатчĕ. 1958 çулта чирлерĕ. Патăрьел больницинче выртса кăштах самайланатчĕ. 13 çул чирлĕ пулчĕ анне. Ака уйăхĕн 30-мĕшĕнче, 7 класс пĕтерейменччĕ эпĕ, Тутар енчен кĕтÿç шырама килнĕччĕ. Çимелли çук, начар пурăнатпăр. Пахча та йĕркеллĕ марччĕ: пылчăклă, шыв юхать. Çĕр улми те çуркуннене çитместчĕ. Шкулта юлашки урокра ларнă чухне куç хуралса килчĕ. Пуç çаврăнса кайрĕ, чутах ÿкеттĕм. «Мĕн пулчĕ сана?» — тет юнашар ларакан ача. «Пуç çаврăнать, манăн çиес килет», — аран сăмах хушрăм эпĕ. «Çиччас урок тухать те пирĕн пата каятпăр», – терĕ хайхи. Вĕсем патĕнче апат çисе килтĕм вара. Ун чухне анне аппан иккĕмĕш ачине пăхма Красномайска кайнă. Кĕтÿç пулма килĕшрĕм. Тутарсем патĕнче виçĕ уйăх кĕтÿ кĕтрĕм. Тутарла аванах калаçма вĕрентĕм. Вĕсем мана çурăмран лăпка-лăпка апат çите-ретчĕç, шеллетчĕç. Ял тăрăхĕнчен тĕрĕслеме пынине астăватăп. «Эсĕ мĕншĕн кунта çÿретĕн? Сана шкултан епле янă? Вĕренмелле-çке», — тенĕччĕ вĕсем. Эпĕ çиме çăкăр çукки пирки каланăччĕ. Мана шеллерĕç, хăварчĕç. Ман пата хире библиотекарь пыратчĕ. Паян пĕр тĕрлĕ кĕнеке, тепĕр кунне теприне илсе пырса паратчĕ. Алманчăра ун чухне кун пек йăла пулман. Кĕтÿçре çÿресе 24 пăт тырă илсе килтĕм. Пĕр уйăхшăн 8 пăт пачĕç мана. Эх, манран Алманчăсем тĕлĕнсе кайнăччĕ. Эпĕ кĕлеткерен пысăк пулман. «Çав ача çавăн пек ĕçлесе илме пултарнă», — тетчĕç. Пĕр тутартан пальто йÿнĕпех илнĕччĕ. Унпа шкул вĕренсе пĕтертĕм. «Ку пальтона ăçтан илнĕ?» — тесе тĕлĕнетчĕç клуба тухсан. Эпĕ кĕтĕве кайсан анне киле таврăннă. Лидя эпĕ кĕтÿ пăхма кайни пирки каласан анне йĕрсе янă. Эпĕ кĕтÿçре çÿренĕ тапхăрта макăрса ăсĕ пăсăлчĕ, аташма пуçларĕ. Анне йăнăш калаçатчĕ. Мĕн тумалла? Тарăхатчĕ, кăшкăратчĕ, йĕретчĕ… Патăрьелтен ун чухне самолет вĕçетчĕ. Çывăх çыннăмăра ярапланпа Шупашкара больницăна илсе кайрĕç. Унтан сипленсе килетчĕ. Кулянмалли пулатчĕ те татах больницăна лекетчĕ. Хушăран Патăрьелте вырттарнă. Кайса çÿреттĕмĕр унта аппапа. Кĕçех Лидя качча кайрĕ. «Авланмалла санăн», — сĕнÿ паратчĕç ялтисем. Вун çиччĕре хамăр ял хĕрне качча илтĕм. Нумай пурăнаймарăмăр, уйрăлмалла пулчĕ. Каярахпа Шă-мăршă районĕнчи Чаткасри Вера Федоровнăна качча илтĕм. Кĕçех мана ялтан строительство енĕпе ятарлă курссене вĕренме ячĕç. Стройкăра вăй хутăм. Шупашкарта бухгалтер курсне пĕтертĕм. Таврăнсан — пĕр уйăх бухгалтерире, кайран перекет кассинче ĕçлерĕм. Кладовщике илчĕç. Ксыл-Чишма участок больницинче вăй хутăм. 150 вырăнлă садик çурчĕ турĕç. Унта ачасем виçĕ ялтан çÿретчĕç. Мана пурте атте тесе чĕнетчĕç. Икĕ ывăлăм унтах ÿсрĕ. Вĕсем атте тенипе ыттисем те çаплах каланă. Кайран Ленин ячĕллĕ колхозра снабженецра ĕçлерĕм. Унтан пенсие тухрăм. Çав вăхăтра ял тăрăхĕнчен хушнипе халăхран сар çу пуçтаратчĕç. «Сарă çăвăн пĕр килограмĕ 26 литр сĕтпе танлашать», — тетчĕç. Мотоцикл, преми, вăрман пачĕç. Ку çурта 1978 çулта лартрăмăр», — чунне уçрĕ кил хуçи.
Киргизовсем пĕр-пĕринпе килĕштерсе шăкăл-шăкăл 49 çул пурăнаççĕ. Пилĕк маттур ывăл — Лев, Владимир, Алексей, Иван, Илья — пăхса ÿстернĕ вĕсем. 12 мăнукпа, 4 кĕçĕн мăнукпа савăнать телейлĕ мăшăр. Ачисем виççĕшĕ Шупашкарта пурăнаççĕ. Аслисем иккĕшĕ уйрăлса тухса ялтах çурт лартнă. Петр Киргизов садикре ĕçленĕ чухне ялти культура çуртĕнче вăй хунă, фольклор ушкăнне ертсе пынă.
«Хушамат акă мĕнле пуçланнă, — ăнлантарчĕ Петр Иванович. — Манăн аннен упăшки Киргизов пулнă. Маларах асăнтăм ĕнтĕ: вăл вăрçăра вилнĕ. Киргизовсем пуян пулнă. Вĕсен сурăхĕсем мăнтăр, йышлă пулнă. «Кăркăс сурăхĕсем пекех мăнтăр», — тĕлĕннĕ мишерсем. Вĕсен çумне Киргизов хушамат çыпăçнă. Халĕ качака, сыснасем усратпăр. Пурнăç тĕлĕнмелле лайăх, юмахри пек. «Эпир хăй вăхăтĕнче çук пурнăçа епле чăтайнă-ши?» — тĕлĕнетĕп халĕ. Аннене тивĕçлипе пăхайманшăн, ăна пытарма çитме ĕлкĕрейменшĕн кулянатăп. Чĕрем çинчи ĕмĕрлĕх суран вăл».
Роза ВЛАСОВА
Источник: "Хыпар"